Geschiedenis

Muiderberg ligt 15 km van Amsterdam aan het IJmeer, het zuidelijkste deel van het Markermeer. Het dorp ligt op de resten van een stuwwal, een overblijfsel uit de ijstijd. Door het hoogteverschil met de omgeving en de ligging nabij Muiden, ontstond de aanduiding ‘Bergh bij Muyden’, een korte stap naar de ‘Muyder Bergh’ en vervolgens naar Muiderberg. De eerste bewoners kwamen rond het jaar 1200 en waren voornamelijk agrariërs.

Aan het begin van de 18de eeuw kwam het dorp in zwang als woonplaats voor Amsterdamse kooplieden. Zij lieten een aantal buitenplaatsen bouwen rond de meent, de gemeenschappelijke weideplaats voor het vee. De bekendste waren Berghuize (naast de voormalige Boskapel), Hofrust (waar nu het brandweergebouw staat) en Rustrijk (in het Echobos). Door het planten van bomen ontstond het ‘Beukenbosch’, de huidige Brink.

Muiderberg kwam eind 1800/begin 1900 in trek als badplaats. Een belangrijke stimulans ging  uit van de komst van de stoomtram met een lijn tussen Amsterdam en het Gooi met een  aftakking naar Muiderberg (de ’Gooische Moordenaar’). De toenemende toeristenstroom leverde tal van horecagelegenheden op, zoals de Echo, Nooitgedacht, Keuning, de Landbouw, Flora (later Faust), Zeezicht, Werth en het Badhotel. Ze zijn inmiddels allemaal verdwenen.

De snelle verbinding met de stoomtram trok ook investeerders aan die ervan uitgingen dat de grondprijzen zouden stijgen. Dit leidde tot de bouw van de karakteristieke, vrijstaande huizen langs de Brink, de Eikenlaan en de Badlaan. Ook verschenen aan de Nienhuis Ruyskade tien gelijkvormige villa’s met ‘puntdaken’ en identieke daklijsten. In 2007 kwam er een elfde villa bij.

Het inwonertal bleef lange tijd laag. Rond 1910 woonden er slechts 500 mensen in het dorp. Het aantal dagrecreanten was veel hoger. Na de Tweede Wereldoorlog veranderde Muiderberg in een forensenplaats. In compacte nieuwbouwwijken werden in de jaren ’50 en ’60 reeksen rijtjeshuizen gebouwd. Eind jaren ‘70 werd begonnen met woningbouw buiten de oude zeedijk, waardoor de wijk ‘Buitendijke’ ontstond.

Op 1 januari 1812 werd het dorp Muiderberg bestuurlijk bij het vestingstadje Muiden gevoegd. De gemeente Muiden-Muiderberg (de toevoeging ‘Muiderberg’ is in de loop der tijd verdwenen) heeft ruim 200 jaar bestaan. Samen met Naarden en Bussum werd per 1 januari 2016 de gemeente Gooise Meren gevormd. Hieraan voorafgaand werd op 10 december 2015 de Vereniging Dorpsraad Muiderberg opgericht (de ‘Dorpsraad’).

Bijzondere plekken

De Brink vormt het sociale openluchtmiddelpunt van het dorp. Op deze fraaie, bomenrijke plek worden de nationale feesten gevierd. Sinterklaas wordt er ontvangen en het jaarlijkse muziekevenement ‘Swing op de Brink’ vindt er plaats. Op 4 mei wordt er de jaarlijkse dodenherdenking gehouden. In 2012 kwam er een ‘officiële’ herdenkingsplek in de vorm van een bronzen monumentje, genaamd de ‘Levensboom’.

De muziektent dateert van 1987 en kwam er op initiatief van de toenmalige Vereniging tot Viering van Nationale Feesten. Deze muziektent heeft een betonnen fundering, in tegenstelling tot het eerste exemplaar, dat in 1903 was neergezet. Door de houten onderbouw was deze muziektent geen lang leven beschoren. Het nieuwe, weerbestendiger exemplaar werd aan de muziekvereniging G.A. Heinze aangeboden.      

Midden in het dorp bevindt zich de dorpswei, vroeger behorend tot de buitenplaats Wisseloord. Van 1928 tot 1944 werd op de grasvlakte gevoetbald door de Sportclub Muiderberg. Vaak zijn er ook kermissen gehouden. Het weiland heeft een agrarische bestemming en is eigendom van de gemeente. Het wordt verpacht aan een plaatselijk melkveebedrijf, dat er in de zomer koeien laat grazen.

Aan de Tesselschadelaan ligt sinds jaar en dag het HKW-terrein, een afkorting van Huisjeskamp Waarhuys. Het terrein met zomerhuisjes was eertijds in handen van de familie Waarhuys. De eigenaren van de huisjes betaalden huur om op het terrein te mogen staan. In 2007 werd de grond aan de huiseigenaren verkocht. Het gemeenschappelijke binnenterrein is van de Vereniging Huisjeskamp Waarhuys.

In en rond Muiderberg bevinden zich tientallen groepsschuilplaatsen en kazematten, ook wel bunkers genoemd. Ze werden vlak voor de Tweede Wereldoorlog gebouwd als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, een gebied dat onder water kon worden gezet ter verdediging van een groot deel van Noord- en Zuid-Holland en de stad Utrecht. Ook liggen er her en der nog oude tankversperringen.

Water en bossen

Het Echobos was aanvankelijk een onderdeel van de buitenplaats Rustrijk en werd in 1931 door de gemeente aangekocht. De naam is ontleend aan de echo, die volgens de overlevering in 1613 bij toeval door tuinlieden werd ontdekt. Volgens kenners komt het weerkaatste geluid zonder vertraging uit de grond, waardoor gesproken wordt van een ‘gelijksprekende’ echo. De eerste ‘muur’ bestond uit een rieten mat, later vervangen door een houten schutting. De  huidige cirkelvormige stenen muur werd rond 1730 aangelegd en is nadien tweemaal gerestaureerd. Het Echobos is onderdeel van de Natuurboulevard, een toeristische fietsroute.

Het Kocherbos was eertijds het ‘Overbosch’ van de buitenplaats Hofrust. Het werd in 1924, vermoedelijk op een veiling, gekocht door het Israëlitische kerkgenootschap uit Amsterdam, de eigenaar van de tegenover het bos liggende joodse begraafplaats. Midden in het bos ligt een sportveld, eerst gebruikt door de plaatselijke voetbalclub en vanaf omstreeks 1980 door de enkele jaren daarvoor opgerichte hockeyclub. De club kocht het bos in 2017 en verkocht het vijf jaar later door aan het Goois Natuurreservaat (GNR).

Naast deze twee openbare bossen ligt er langs de Flevolaan nog een privé bos op de aaneengesloten terreinen Tussenkercke en Roodekercke, omringd door Kerkpad en Flevolaan. Ook deze twee bossen fungeerden aanvankelijk als ‘Overbosch’ van de buitenplaats Rustrijk.

Naast bossen ook water, in de eerste plaats uiteraard het IJmeer, de ‘zee’ van Muiderberg.
Op het land kent Muiderberg de meertjes de Bliekwijk bij de Willemslaan en de Dobbertjeskom in Buitendijke. Ze worden ‘wielen’ genoemd, omdat ze na een dijkdoorbraak zijn ontstaan. De naar de Vinkenbaanschool genoemde Vinkenplas is door mensenhanden gegraven. Terzijde: op de gevel van de school staat nu ‘De Meerstroom’, de nieuwe naam voor het Kindcentrum, waarin ook de Oranje Nassauschool en Villa Zeezicht participeren.

Bijzondere gebouwen

Bij binnenkomst via de Googweg bevindt zich hotel-café-restaurant Het Rechthuis, voorheen een boerderij. In vroegere tijden was hier een dependance van het kantongerecht in Naarden gevestigd. Het Rechthuis fungeerde lange tijd ook als wachtruimte voor reizigers die gebruik maakten van de stoomtram van Amsterdam naar Naarden; tegenover het Rechthuis bevond zich een kopstation. Op een muur van het Rechthuis is nog steeds ‘station st-tram’ te lezen. Bij het terras werd in 1984 een mini-stoomlocomotief op een stenen sokkel onthuld.

Op het hoogste punt van Muiderberg staat sinds de 15^de eeuw de karakteristieke Kerk aan Zee. In de beginperiode was het een katholieke kerk, later werd het een kerk van de hervormde (tegenwoordig protestantse) gemeente. Het godshuis is in de loop der jaren naar zee toe ‘gewandeld’. Door stormen verdween er jaarlijks gemiddeld een meter strand of duin. In 1916 werd de kust geteisterd door zware overstromingen, waarbij in één keer 50 à 100 meter duin werd weggeslagen. Het schip van de kerk is in 1934 na een grote brand herbouwd. De beeldbepalende toren dateert van omstreeks 1620 en is eigendom van de gemeente.

Een ander gezichtsbepalend pand is villa Flevorama, rond 1883 gebouwd in eclectische stijl (ofwel een mengelmoes van stijlen). Een van de bekendste bewoners was uitgever Johan Polak, die het pand als weekendhuis gebruikte. Behalve dat het bouwwerk op het mooiste punt van Muiderberg staat – op een klif in een geheel vrije, groene omgeving – is het ook beroemd doordat de magisch-realistische schilder Carel Willink het in een van zijn schilderijen als achtergrond heeft gebruikt. Flevorama heeft ook gediend als decor voor een speelfilm.

Aan de Brink staat de voormalige Pastorie, waar Pieter Lieftinck werd geboren als zoon van een dominee. Hij was de eeste naoorlogse minister van financiën en werd vooral bekend door de geldsanering in 1945 (‘het Tientje van Lieftinck’). Om hem blijvend te herinneren, werd in 1991 in de Dorpsstraat een monument annex pomp geplaatst, het Lieftinckmonument.  Omdat de watertoevoer op die plek door de particuliere eigenaar van de grond werd beëindigd, werd het monument in 2023 door de gemeente verplaatst naar het pleintje aan zee. Op het pad vóór de oude pastorie ligt een stoeptegel met de tekst ‘Geboortehuis Pieter Lieftinck 1902 – 1989’.

Op de hoek van het Kerkpad bij de Brink staat de Boskapel, een voormalig kerkje dat van 1954 tot 2012 in gebruik was bij de rooms-katholieke geloofsgemeenschap. Het eerste gebouwtje op deze plek was een kapel, in 1324 neergezet ter nagedachtenis aan Floris V. Aan de voorkant bevindt zich een losstaande klokkenstoel. De Boskapel werd in 2020 door de nieuwe eigenaar verbouwd tot woonhuis met behoud van de karakteristieke voorgevel. Bij het huis staat sindsdien een wegkapel, genaamd ‘Maria Koningin van de Vrede’.

Villa Caecilia, ook aan de Brink, werd in 1883 gebouwd in opdracht van de uit Duitsland afkomstige componist en dirigent Gustav Adolph Heinze. Hij woonde er tot zijn dood in 1904. Daarna werd de villa de ambtswoning van J.L. de Raadt, van 1904 tot 1937 burgemeester van Muiden en Muiderberg. Diens zoon Piet de Raadt werd door zijn vele vrijwilligersactiviteiten door dorpsgenoten bestempeld als de ‘officieuze’ burgemeester van Muiderberg. Ook Heinze was een beroemde inwoner. Op het ‘bergje’ staat zijn borstbeeld, de plaatselijke muziekvereniging draagt zijn naam en voorts zijn er twee ‘straten’ naar hem genoemd: het  G.A. Heinzelaan en het G.A. Heinzeplein. Caecilia is sinds 2022 een gemeentelijk monument.

Op de grens van het oude dorp en de nieuwbouwwijk Buitendijke staat sinds 1978 het multifunctionele verenigingsgebouw de ‘Rijver’ met diverse zalen, een kleine bibliotheek, een gymzaal en een huisartsenpraktijk. In 2009 werd het gebouw geheel vernieuwd en uitgebreid met een oefenruimte voor muziekvereniging G.A. Heinze. In het pand wordt geschaakt, gebridged, getafeltennist en geturnd. De Dorpsraad houdt er haar openbare bestuurs- en ledenvergaderingen.

Begraafplaatsen

Achter een eeuwenoude muur aan de Googweg ligt de grootste in gebruik zijnde joodse begraafplaats van Nederland. Eigenaar is de Joodse Gemeente Amsterdam. Het eerste stuk grond werd in 1642 aangekocht. Daarna is diverse keren grond bijgekocht. De huidige omvang bedraagt ongeveer 16 ha en het aantal graven ligt rond de 45.000. In de begintijd werden de overledenen uit Amsterdam per trekschuit vervoerd, een tocht van maar liefst drie uur. Het laatste stukje ging over het riviertje de Goog (de ‘Jodenvaart’). De begraafplaats is een rijksmonument, evenals het hoofdgebouw en de aula.   

In de Badlaan ligt de openbare begraafplaats, vroeger bekend als Lutherse Kerkhof en nu ook wel aangeduid als familiebegraafplaats. Deze lommerrijke plek werd in 1795 in gebruik genomen door de Lutherse familie Kanth uit Amsterdam. Per 1 maart 1956 werd de gemeente Muiden eigenaar door overname van de aandelen van de ‘NV Maatschappij tot Exploitatie van de Protestantse Familiebegraafplaats Muiderberg’ voor de somma van f 1,-. De gemeente moest beloven, dat het onderhoud ‘keurig’ zou worden voortgezet en dat de bestaande rechten van grafeigenaren zouden worden geëerbiedigd. Sinds 2021 is de begraafplaats een gemeentelijk monument.

De derde begraafplaats in Muiderberg is van de protestantse (voorheen hervormde) gemeente en ligt aan de voet van de eerder genoemde Kerk aan Zee. De rustieke plek is een lust voor het oog..  

Floris V

Wie Muiderberg zegt, zegt Floris V, de graaf van Holland en Zeeland, die in 1296 in of nabij het dorp ‘door de edelen’ werd vermoord. Veel namen in Muiderberg houden de herinnering aan deze beroemde graaf levend: de Graaf Florislaan, de Florissteen, de Florisboom (helaas zelf overleden) en Amaris Florisberg, een zorg- en wooncentrum voor ouderen (voorheen bejaardenhuis ‘Florisberg’). In het fietspad op de Googweg bij de uitgang van de voormalige boerderij Velzenhorn ligt een rode tegel met het jaartal ‘1296’. Op deze plek zou Floris V zijn dodelijke steken hebben gekregen.  

Dit historisch overzicht is geschreven door Harry Mock, van 1967 tot 2020 woonachtig in Muiderberg en oud-voorzitter, tevens erelid, van de Vereniging Dorpsraad Muiderberg. Veel meer over Muiderberg staat op zijn in oktober 2021 gelanceerde website www.encyclopediemuiderberg.nl. Daar zijn ook de bronnen te vinden, die de schrijver, naast eigen onderzoek, heeft geraadpleegd.

Juli 2023.